Krótka historia Zakonu

Zakon Niemiecki, którego członkowie nazwali się na pamiątkę niegdysiejszego niemieckiego szpitala w Jerozolimie „Zakonem Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie”, został założony w 1190 roku w Akce, początkowo jako bractwo szpitalne, a w 1198 roku stał się zakonem rycerskim zapewniającym opiekę nad pielgrzymami w Ziemi Świętej.

Państwo Zakonu Niemieckiego

 

Państwo zakonne, którym skutecznie zarządzał wielki mistrz i jego sztab administracyjny zgodnie z nowoczesnymi kryteriami, wyrosło na największą potęgę w obszarze Morza Bałtyckiego. Dobrze rozwinięta centralna administracja finansowa dbała o zabezpieczenie wystarczających środków na sprawy państwowe i militarne. W rozwoju podbitych terenów mieli udział osadnicy ze wszystkich części Rzeszy; stopniowo zmieszali się oni z rodzimą ludnością pruską. Dla bezpieczeństwa kraj został pokryty siecią zamków; w celu wsparcia rozwoju gospodarczego Zakon założył wiele miast.
W kierowaniu państwem zakonnym pomagało wielkiemu mistrzowi pięciu wielkich dostojników. Wielki mistrz, wielki komtur i skarbnik rezydowali w Malborku, wielki szpitalnik (zarządzający działalnością szpitali) miał siedzibę w Elblągu, wielki szatny (odpowiedzialny za odzież i uzbrojenie) w Dzierzgoniu, a wielki marszałek (kierujący sprawami militarnymi) w Królewcu. Prokuratorzy generalni przy Kurii dostarczali władzom zakonnym przez dobrze zorganizowany system posłańców szczegółowych informacji o ówczesnej sytuacji w Rzeszy i Europie.
W początkowym okresie do Zakonu wstępowali młodsi synowie niższej szlachty. Na równi z braćmi rycerzami byli bracia kapłani. Do ich obowiązków należało odprawianie oficjum oraz opieka duszpasterska nad współbraćmi, poza tym zajmowali się sztuką i nauką. Ich znaczenie jednak wobec znaczenia braci rycerzy zmalało w XIV i XV wieku. Do innych członków Zakonu należeli niewywodzący się ze szlachty sarianci (lekko uzbrojeni i sprawujący niższe urzędy), półbracia i półsiostry (w służbie szpitalnej i gospodarczej).
W państwie zakonnym rozwinęła się dość znacząca sztuka literacka, która wspierana i kształtowana przez władze zakonne, odpowiadała potrzebom Zakonu. Tematyka obejmowała najczęściej dzieje korporacji, Pismo Święte oraz żywoty świętych. Niektóre z tych dzieł, np. „Passional” czy „Väterbuch”, są ważne po dziś dzień.
Konflikty z buntującymi się stanami, które pewne siebie sprzymierzały się przeciw Zakonowi czasem także z Polską, oraz połączenie się w 1386 roku od niedawna chrześcijańskiej Litwy i Polski pod panowaniem wielkiego księcia Jagiełły doprowadziły w 1410 roku do wielkiej przegranej Zakonu pod Grunwaldem i przekreśliły jego dominującą pozycję. Przejście wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna na protestantyzm w 1525 roku i przekształcenie pozostałej po pierwszym i drugim pokoju toruńskim (1411 i 1466) części tamtejszego państwa zakonnego w świeckie księstwo dziedziczne ostatecznie zakończyły panowanie Zakonu na obszarach pruskich i bałtyckich.

 

Zakon Niemiecki w Rzeszy – wzrost i upadek

 

Już wcześniej udało się Zakonowi Niemieckiemu zapuścić korzenie w wielu miejscach na terytorium Rzeszy. Liczne darowizny i przejęcia dóbr zapewniły mu rozległe posiadłości ziemskie. Zarządzano nimi z komend (komturii), które w Rzeszy (1280) obejmowały 13 prowincji zakonnych zwanych baliwatami.
Najwyższym urzędnikiem zakonnym w Rzeszy był mistrz krajowy niemiecki, który już w roku 1494 został podniesiony do rangi księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego przez cesarza Maksymiliana III Habsburga. Wiek XV i początek wieku XVI oznaczały dla Zakonu nadejście ciężkich czasów. Poza postępującą od 1466 roku niebezpieczną utratą wpływów na wschodzie napady husytów stawiały pod znakiem zapytania istnienie baliwatu czesko-morawskiego. W Europie Południowej Zakon został zmuszony do oddania ważnych wysuniętych na południe ziem –  Apulii i Sycylii. Po zamachu stanu przeprowadzonym przez Albrechta Hohenzollerna z niegdysiejszych ziem zakonnych ostały się już tylko baliwaty w Rzeszy. Dodatkowo potęga Zakonu została osłabiona przez wojny chłopskie, które spustoszyły jego centralne terytoria – południowy zachód Rzeszy – i doprowadziły do zniszczenia zamku Horneck nad Neckarem, siedziby wielkiego mistrza.
Ponieważ protestanccy reformatorzy odrzucali życie zakonne jako sprzeczne z naturą, nowa nauka postawiła pod znakiem zapytania także życie wewnętrzne zakonu. Liczni bracia rycerze i przede wszystkim bracia kapłani zdjęli habity po tym, jak w ciągu ostatnich dekad inne gałęzie Zakonu Niemieckiego zostały rozwiązane.

Zjednoczenie i odnowa wewnętrzna po reformie

 

Pod rządami mistrza krajowego niemieckiego Waltera von Cronberga (1525–1543) udało się zjednoczyć Zakon. W 1527 roku otrzymał on od cesarza pozwolenie na posługiwanie się tytułem „administratora urzędu wielkomistrzowskiego”, a tym samym na podtrzymanie roszczeń własnościowych do Prus. Tytuł ten później skrócono do „Hoch- und Deutschmeister” – „wielki mistrz i mistrz niemiecki”. Podczas kapituły generalnej we Frankfurcie w 1529 roku została uchwalona „konstytucja Cronberga”: przyszła ustawa ustrojowa korporacji szlacheckiej. Rezydencją zwierzchnika Zakonu i jednocześnie siedzibą głównych urzędów centralnych terenów bezpośrednio podległych wielkiemu mistrzowi stało się Mergentheim. Poza tym nowo formującym się państwem Zakonu Niemieckiego, który konsekwentnie rozbudowywał swoje zwierzchnictwo, rozwijały się baliwaty zarządzane przez komturów, tworzące w znacznym stopniu samodzielne struktury; niektóre z nich miały rangę stanów Rzeszy i widniały w Rejestrze Rzeszy w grupie prałatów. W Turyngii, Saksonii, Hesji i Utrechcie, gdzie nowa nauka została mocno ugruntowana, byli też bracia zakonni luterańscy oraz reformowani, którzy, posłuszni ideałom szlacheckim, zachowali lojalność wobec wielkiego mistrza, również żyli w celibacie, tylko formułę ślubowania zastąpili przysięgą. Po raz pierwszy w 1590 roku, a później coraz częściej wielkich mistrzów Zakonu Niemieckiego wybierano spośród członków czołowych rodów państw katolickich, przede wszystkim z Domu Austriackiego. W ten sposób powstały nowe rodzinne i polityczne powiązania z niemiecką arystokracją, ale równocześnie Zakon stawał się w coraz większym stopniu obiektem polityki Habsburgów.

W ten sposób w ciągu XVI wieku rozpoczęła się wewnętrzna odnowa Zakonu. Po przewrotach minionych czasów jego zadaniem stało się określenie na nowo swojego miejsca oraz powiązanie pierwotnych postulatów reguł zakonnych ze zmienionymi warunkami. Tak oto reforma katolicka ponownie przypomniała Zakonowi o konieczności pełnienia obowiązków duchowych. W tej dziedzinie było dużo do zrobienia. Sposób myślenia szlachty, ukierunkowany na związaną z jej stanem społecznym ekskluzywność, umniejszał znaczenie braci zakonnych nieszlacheckiego pochodzenia. W kapitule generalnej w erze nowożytnej nie mieli oni ani miejsca, ani prawa głosu. Duszpasterstwo w komturiach często było w rękach członków innych zakonów. Odkąd w kancelariach Zakonu pracowali świeccy z wykształceniem prawniczym, również ta służba pozostała niedostępna dla braci kapłanów. Z tych powodów liczba braci kapłanów znacznie się zmniejszyła.
Kierownictwo Zakonu zdecydowało się, zgodnie z postanowieniami soboru trydenckiego, na utworzenie seminariów duchownych: pierwsze powstało w 1574 roku w Koloni, drugie w 1606 r. w Mergentheim. Założycielem tego ostatniego był arcyksiążę austriacki  Maksymilian III Habsburg, wielki mistrz Zakonu w latach 1590–1618, dzięki staraniom którego Tyrol pozostał katolicki. W późniejszych czasach siedziby Zakonu w miastach, które stały się ewangelickie, odgrywały ważną rolę dla podróżujących katolików oraz dla tych nielicznych spośród ich mieszkańców, którzy pozostali przy starej wierze. Powrócono też do idei służby szpitalniczej, o czym może świadczyć wzniesienie trzypiętrowego szpitala w Sachsenhausen (Frankfurt) w 1568 roku.
Jednakże najważniejszym zadaniem Zakonu było branie udziału przez braci rycerzy (którzy od  XVII wieku nazywali siebie „cavalliere”) w walkach w imieniu cesarstwa i Rzeszy, a przede wszystkim w obronie wiary. Wojny z Turkami stwarzały ku temu doskonałą okazję. Pomimo trudności finansowych Zakon hojnie wspierał walki z nimi. Bracia rycerze byli oficerami w oddziałach katolickich książąt Rzeszy i armii cesarskiej. W 1696 roku Zakon wystawił Regiment Wielko- i Niemieckomistrzowski, późniejszy Wiener Hausregiment. Wszyscy młodzi bracia rycerze musieli odbyć exercitium militare – zanim objęli urzędy w Zakonie, przez trzy lata mieli służyć jako oficerowie w zamkach na pograniczu. 
Po  trudnych latach wojny trzydziestoletniej Zakon rozpoczął intensywne prace budowlane. Wspaniałe zamki, często połączone z potężnymi kościołami zamkowymi, oraz reprezentacyjne budynki komend zostały wzniesione w Ellingen, Norymberdze, Sachsenhausen, Altshausen, Beuggen, Altenbiesen i w wielu innych miejscach. Ponadto powstało wiele nowych bogato wyposażonych wiejskich i miejskich kościołów oraz budowli użytkowych, jak szpitale, ratusze, szkoły, domy mieszczańskie, budynki handlowe, młyny, mosty i inne. Świadczą one o znacznym wkładzie kulturowym Zakonu na terenach Rzeszy.

Rewolucja francuska i dyktatura napoleońska

 

Wojny rewolucyjnej Francji u schyłku XVIII w. przyczyniły się do drugiego poważnego kryzysu Zakonu. Przejęcie przez Napoleona lewego brzegu Renu doprowadziło do całkowitej utraty Alzacji i Lotaryngii oraz części baliwatów Koblencji i Biesen. Zgodnie z postanowieniami pokoju preszburskiego z 1805 roku posiadłości Zakonu Niemieckiego oraz urząd wielkiego mistrza i mistrza niemieckiego przeszły na Dom Austriacki. Wprawdzie książę Franciszek pozostawił Zakon, którego wielkim mistrzem w owym czasie był jego brat Antoni Wiktor, nienaruszonym, ale od tego momentu godność ta i sam Zakon zostały ściśle związane z Austrią. Dnia 24 kwietnia 1809 roku Napoleon rozwiązał Zakon Niemiecki w krajach Związku Reńskiego, a jego posiadłości przejęli książęta Związku. Zakonowi pozostały jedynie posiadłości na terenie Śląska i Czech (właściwych) oraz baliwat austriacki z wyjątkiem komend odstąpionych prowincjom iliryjskim (Kraina). Baliwat nad Adygą (Tyrol) przypadł Królestwu Bawarii oraz Włochom. Podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 roku Kraina oraz Tyrol zostały przywrócone Austrii, tym samym jeszcze niesprzedane posiadłości wróciły do Zakonu. Przywrócenie suwerenności niewielkiego już Zakonu było jednak niemożliwe.

Zakon Niemiecki pod ochroną Habsburgów

 

To cesarzowi austriackiemu Franciszkowi I po latach niepewności co do własnej przyszłości Zakon zawdzięcza ukazanie nowych możliwości. W roku 1834 cesarz zrezygnował ze wszystkich praw wynikających z artykułu 12 pokoju preszburskiego i przywrócił Zakonowi jego prawa i obowiązki. Zakon nie podlegał już nadzorowi książęcemu i stał się samodzielnym instytutem duchownym, którego z cesarstwem łączył tylko związek lenny. To mądre posunięcie prawne około 100 lat później, w momencie rozwiązywania monarchii naddunajskiej, sprawiło, że Zakon nie był postrzegany jako austriacki zakon honorowy, którego dobra są własnością Domu Habsburgów i mogą być zajęte przez państwa sukcesyjne. Po decyzji cesarza kapituła Zakonu przyjęła nową konstytucję, „Statuty Niemieckiego Zakonu Rycerskiego”, potwierdzoną przez cesarza w roku 1840.
Rozkwit Zakonu, który nastąpił w kolejnych dziesięcioleciach, należy zawdzięczać przede wszystkim dwóm osobom: wielkiemu mistrzowi arcyksięciu Maksymilianowi Habsburgowi-Este (1835–1863), człowiekowi bardzo pobożnemu i prowadzącemu surowy tryb życia, oraz ojcu Peterowi Riglerowi (1796–1873), profesorowi teologii z Trydentu, który w 1842 roku w Bolzano złożył śluby zakonne i razem z wielkim mistrzem Maksymilianem Habsburgiem-Este znacznie przyczynił się do zreformowania Zakonu. Aby powrócić do źródeł wspólnoty, w 1840 roku przywrócono średniowieczny instytut sióstr zakonnych, a w 1842 roku podjęto próbę połączenia księży zakonnych, którzy dotąd żyli rozproszeni w swoich parafiach zakonnych, we wspólnoty zwane konwentami. W 1854 roku papież Pius IX zatwierdził instytut sióstr i regułę Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Postanowieniem kapituły generalnej w 1855 roku włączono siostry do Niemieckiego Zakonu Rycerskiego. Instytut liczył wtedy już 120 członkiń, rozmieszczonych w trzech domach macierzystych w Lanegg, Opawie i Freudenthal i ich filiach. Pozostałe siedziby założono we Friesach (Karyntia) i w Ormozie (dzisiaj Słowenia). W 1855 roku pod kierownictwem ojca Petera Riglera powstały w Lanie (pierwszy), a następnie w 1858 roku na Morawach (od 1866 roku w Opawie) drugi konwent księży. Ich reguła została zatwierdzona w 1865 roku przez kapitułę generalną, w 1866 roku przez cesarza, a w 1871 roku przez papieża Piusa IX jako „Reguła Zgromadzenia Męskiego Zakonu Niemieckiego”. Z obydwu konwentów wyszło wielu księży, potrzebnych do pracy w zakonnych parafiach i jako przewodnicy duchowi sióstr. Kolejne konwenty utworzono w 1897 roku w Laibach (Ljubljanie) i w 1924 roku w Gumpoldskirchen.

Rycerze zakonni od lat 60. XIX wieku angażowali się w wojenną służbę sanitarną, także przez nawiązanie do początków Zakonu w szpitalu polowym w Akce w roku 1190. Sposobność do tego powstała przede wszystkim przez ogólne oburzenie nędznym losem rannych z bitwy pod Solferino w 1859 roku. Wielokrotnie w XIX wieku, a przede wszystkim w czasie I wojny światowej Zakon zakładał szpitale polowe. W celu zebrania funduszy wszyscy rycerze Zakonu byli zobowiązani do opłacania rocznych składek, w 1866 roku powołano Instytut Rycerzy Honorowych, a w 1871 roku Stowarzyszenie Mariańskie Zakonu Niemieckiego.
 

Duchowny Zakon Niemiecki

 

Upadek monarchii naddunajskiej w roku 1918 rozdarł Zakon Niemiecki na cztery prowincje podzielone granicami państwowymi: Austrię, Włochy dla Południowego Tyrolu, Czechosłowację i Jugosławię. Wydawało się, że Zakon ma szansę przetrwać tylko w Austrii. W pozostałych państwach sukcesyjnych Zakon Niemiecki był na początku postrzegany jako wspólnota podległa Habsburgom, a to groziło zawłaszczeniem jego dóbr jako rzekomej własności Habsburgów. W związku z tym wielki mistrz arcyksiążę Eugen zrezygnował w 1923 roku z urzędu, nakazał wybrać na koadiutora ojca zakonnego Norberta Kleina, wówczas biskupa brneńskiego, i jednocześnie abdykował. W ten sposób biskup Klein został wielkim mistrzem.
Do końca 1927 roku wszystkie państwa sukcesyjne monarchii naddunajskiej uznały Zakon Niemiecki jako zakon duchowny. Zgodnie z nową regułą, w 1929 roku zaaprobowaną przez papieża Piusa XI, kierownictwo Zakonu znalazło się w rękach księży, zwierzchnikami prowincji zostali przeorowie względnie siostry przełożone. W 1936 roku papież udzielił przywileju, dzięki któremu kongregacja sióstr Zakonu Niemieckiego mogła liczyć na bezpośrednią opiekę wielkiego mistrza oraz kapituły zakonnej.
Rozpoczynająca się odbudowa Zakonu została udaremniona przez nazistów. W 1938 jego działalność została zakazana w Austrii, a w 1939 w zaanektowanej przez Hitlera Czechosłowacji. Na terenie Jugosławii był on prześladowany w czasie działań wojennych, a także po wojnie. Na obszarze Tyrolu Południowego z kolei musiał zmagać się z reżimem faszystowskim.
 

Odbudowa po II wojnie światowej

 

Odbudowa Zakonu po II wojnie światowej była trudna. Tylko w Austrii w roku 1947 anulowano dekret rozwiązujący i zwrócono Zakonowi jego mienie. Tam oraz w południowym Tyrolu Zakon powrócił do zadań, których nie mógł wykonywać w czasach narodowego socjalizmu: do opieki nad chorymi, posługi w przedszkolach, szkołach, bursach szkolnych, domach studenckich oraz w domach starców. Zajmował się także budową oraz rozbudową potrzebnych obiektów, zaopatrzeniem parafii oraz edukacją nowicjuszy zakonnych. W roku 1957 zakupiono w Rzymie dom na siedzibę prokuratora generalnego; służył on także jako dom pielgrzyma.
W Jugosławii po latach ucisku bracia i siostry mogli powoli rozpocząć dzieło odbudowy; z Czechosłowacji zostali wydaleni. Ci wypędzeni ze swojej ojczyzny bracia i siostry sprowadzili Zakon Niemiecki po 140 latach z powrotem do kraju, w którym powstał – do Niemiec. W roku 1949 bracia założyli konwent w Darmstadt, a w 1963 roku przejęli parafię Zakonu Niemieckiego w Sachsenhausen, działali w diasporze Wetter i wiosce przemysłowej nieopodal Marburga. W roku 1964 zaryzykowali i założyli placówkę misyjną: przejęli parafię w Lidköping w Szwecji; niestety w roku 1983 z powodu braku personelu zmuszeni byli z niej zrezygnować. Siostry angażowały się w pracę w wielu miejscach, takich jak szkoły zawodowe, przedszkola, domy, szpitale, a także domy pomocy społecznej. W 1953 roku w Pasawie w byłym augustiańskim klasztorze św. Mikołaja utworzono dom macierzysty.
Mimo że w roku 1929 nowa reguła znosiła instytucję rycerzy honorowych i marian, świeccy nadal brali udział w życiu Zakonu i byli gotowi angażować się w jego działalność. Początki takiej współpracy zostały przerwane przez narodowy socjalizm. W latach 50. sprawnie odbudowano Instytut Rycerzy Honorowych i familiarów. Ich statut został zatwierdzony w roku 1965 przez papieża Pawła VI.
 

tłum. ze strony www.deutscher-orden.at: studenci lingwistyki stosowanej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Hanna Bagrowska, Natalia Bartoszewicz, Aleksandra Burlaga, Anna Chytra, Ewelina Ciołek, Anna Dyga, Anna Furmaniak, Anna Górna, Dagmara Kapella, Agnieszka Kłys, Martyna Kowalska, Zofia Krupienicz, Anna Liskowiak, Kalina Malinowska, Magdalena Merta, Beata Ostrowska, Joanna Pawlik, Katarzyna Pieńkowska, Paweł Sarnecki, Alicja Strąk, Filip Tomków, Adrian Waldhelm, Dagmara Wałęza, Jakub Woźniak)
redakcja: Emilia Kubicka
konsultacja: dr Krzysztof Kwiatkowski, Piotr Rychel OT, Adam Świątkiewicz