Pierwotnym charyzmatem Zakonu Krzyżackiego pozostaje szpitalnictwo. Po uzyskaniu przez Krzyżaków statusu zakonu rycerskiego (1198-1199) działalność szpitalna zeszła na drugi plan, ale pozostała ważnym elementem funkcjonowania zgromadzenia. Troska o biednych i chorych, a zwłaszcza rannych jest niejako wpisana w „krzyżackie DNA” i choć zanikła w okresie nowożytnym, to odżyła z całą mocą w wieku XIX, wraz z reformą zgromadzenia. Inspiratorem działań reformatorskich był wielki mistrz arcyksiążę Maksymilian Josef von Österreich-Este (1835-1863). W 1840 r. opublikowano nowe Statuty, który czyniły z Zakonu „samodzielny instytut duchowno-rycerski”. Na tym dokumencie oparto reformę, której podstawą stały się: powrót do życia konwentualnego księży i nacisk na ich formację duchową oraz reaktywacja żeńskiej gałęzi zgromadzenia (1855). Te ostatnie zajęły się m.in. pracą w szpitalach zakonnych oraz w szpitalach polowych podczas wojen toczonych przez imperium Habsburgów (1859, 1864, 1865, 1885-1886), co mocno wspierał następny wielki mistrz, arcyksiążę Wilhelm (1863-1894). Formalną podstawą  prowadzenia tej działalności był Statut dobrowolnej służby sanitarnej Niemieckiego Zakonu Rycerskiego na czas wojny i pokoju,  zatwierdzony przez cesarza 4 lipca 1871 r. Na jego podstawie utworzono także Instytut Marianów dla wszystkich, którzy nie będąc rycerzami czy kapłanami zakonnymi mogli wspierać Zakon Krzyżacki, szczególnie w zakresie pracy charytatywnej swoją pracą i funduszami. Wcześniej, bo w 1865 r. powołano do życia instytucję rycerzy honorowych. Zaczęto tworzyć placówki i budowano infrastrukturę szpitalną. Specjalne powozy (a później samochody), oznaczone czerwonym krzyżem i krzyżem mariańskim tworzyły kolumny sanitarne. Przed wojną było ich aż 44. Gromadzono lekarstwa i środki lecznicze oraz opatrunkowe, które deponowano w magazynach rozrzuconych po terytorium Austro-Węgier. Taki magazyn znajdował się także w Krakowie.  

Prawdziwym sprawdzianem dla sanitarnej służby krzyżackiej stała się I wojna światowa

(1914-1918), konflikt zbrojny o niespotykanej dotąd skali i okrucieństwie.  Zakon prowadził cztery szpitale polowe, każdy przygotowany na przyjęcie 200 rannych. Zatrudnieni byli w nich lekarze, oficerowie, sanitariusze, a Zakon wziął na siebie koszty całego wyposażenia oraz środków leczniczych. Każdy ze szpitali miał osobną administrację, a na jego czele stał Regimentarzt (lekarz oddziałowy). W każdym szpitalu zatrudnionych było średnio po 10 sióstr Zakonu Krzyżackiego, każdy także miał swojego kapelana. Całą leczniczą działalność krzyżackich szpitali nadzorował znany wiedeński chirurg Prof. Dr. Anton Freiherr von Eiselsberg (1860-1939). 

Szpitale pracowały ofiarnie przez cały okres pielęgnując i ratując życie wielu żołnierzom. Przesuwały się wraz z ruchami wojsk. Pod koniec wojny znajdowały się w: Katowicach, Wadowicach, Bielsku oraz Raciborzu. Dzięki swojemu nowoczesnemu wyposażeniu, dobrej organizacji oraz doświadczonych w pielęgnacji chorych siostrom zakonnym, przyniosły wiele dobrego, uratowały wiele istnień ludzkich i były uważane za niemal wzorowe, co podkreślił choćby cesarz Karol I (1916-1918) w piśmie z 3 sierpnia 1917 r.